શીતળા સાતમ આ સમગ્ર ભારતમાં ઉજવવામાં આવે છે. તેને ઘણી જગ્યાએ બાસોદા પણ કહેવામાં આવે છે. બસોદા એટલે કે આ દિવસે શીતલા માતાને વાસી વાનગીઓનું ભોજન આપવામાં આવે છે અને વાસી ખોરાક પોતે જ ખાવામાં આવે છે. શીતલા અષ્ટમી પર ના કરે યે કામ,શીતલષ્ટમીના એક દિવસ પહેલા, વાસી ખોરાક એટલે કે બસોદા તેમને ભોજન તૈયાર કરે છે. અષ્ટમીના દિવસે વાસી દ્રવ્ય દેવીને નૈવેદ્ય તરીકે સમર્પિત કરવામાં આવે છે અને ભક્તોમાં પ્રસાદ તરીકે વહેંચવામાં આવે છે.
આ કારણોસર, શીતલષ્ટમી પર્વ ઉત્તર ભારતમાં બસોદા તરીકે પ્રખ્યાત છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ દિવસથી વાસી ખોરાક બંધ થઈ ગયો છે. આ સીઝનના અંતિમ દિવસ છે જ્યારે વાસી ખોરાક ખાય છે.શીતળા સપ્તમીના દિવસે શરીરને ઠંડક પ્રદાન કરતો ખોરાક દાળ ભાટ પુરી, દહીં લસ્સી, લીલા શાકભાજી બનાવવામાં આવે છે જે બીજા દિવસે ઠંડી અને વાસી ખાવામાં આવે છે અને શીતલા અષ્ટમી બીજા દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. ચાલો આપણે જાણીએ કે આ દિવસે પણ કયું કાર્ય ન કરવું જોઈએ.
શીતળા માતાએ સાવરણી અને સૂપડું જેવાં ક્ષુદ્ર સેવાના સાધનોને તેમની મહત્તા અને ઉપયોગિતા જોઈ તેમણે પોતાની પાસે રાખ્યા છે. માન્યતા એવી છે કે, પ્રસ્તુત સાધનોની પૂજા કરવાથી સંતતિને રોગો થતા નથી, શ્રાવણ વદ સાતમનો તહેવાર શીતળા સાતમ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. જે વ્રતધારી સાધન-પૂજા અને કર્મ-પૂજાનું મહત્વ સાચા અર્થમાં સમજી જે પૂજાવિધિ કરે છે તેમના ઉપર આદ્યશક્તિ શીતળા માતા અતિ પ્રસન્ન થાય છે અને આજીવન શીતળતાની સુખદ અનુભૂતિ થાય છે.
સાતમના આગલા દિવસને રાંધણ છઠ્ઠ કહે છે. રાંધણ છઠ્ઠના દિવસે રાંધી લીધા પછી બહેનો સગડી, ગેસના ચૂલા વગેરે સાધનોની પૂજા કરે છે અને બીજે દિવસે એટલે શીતળા સાતમને દિવસે પ્રાતઃકાળમાં ઊઠી ઠંડા પાણીએ સ્નાન કરી સગડી કે ચૂલા વગેરે લીપીગૂંપી તેમાં આંબો રોપી કૃતકૃત્ય બને છે.આ દિવસે ચૂલો કે સગડી સળગાવવી નહિ, આખો દિવસ ટાઢું ખાવું અને શીતળા માઁની વાર્તા સાંભળવી અથવા વાંચવી. આ પર્વને શીતળા સાતમ કે ટાઢી સાતમ કહે છે. આ પર્વના દિવસે સ્ત્રીઓ શીતળા માતા પાસે પોતાના બાળકોની રક્ષા કાજે ખોળો પાથરીને પ્રાર્થના કરે છે.
ચૂલો, સગડી કે ગેસના ચૂલા એ તો ઘરના દેવતા છે. ભારતની ભાતીગળ સંસ્કૃતિ આ અગ્નિદેવના ઉપકારને કેમ ભૂલી શકે? માટે સ્ત્રીઓ શીતળા સાતમને દિવસે સગડી તથા સાધન સામગ્રીનું પૂજન કરીને કૃતજ્ઞતા અનુભવે છે. આંબાના રોપનું રહસ્ય એ છે કે, સમગ્ર કુટુંબવર્ગને આમ્રવૃક્ષની શીતળતા સતત મળતી રહે અને આંબાના પરિપક્વ ફળ જેવો મીઠો મધુર સ્વાદ રસોઈમાં સૌને મળતો રહે એવી ભવ્ય ભાવના છુપાયેલી છે.
શીતળા માતાએ સાવરણી અને સૂપડું જેવાં ક્ષુદ્ર સેવાના સાધનોને તેમની મહત્તા અને ઉપયોગિતા જોઈ તેમણે પોતાની પાસે રાખ્યા છે. માન્યતા એવી છે કે, પ્રસ્તુત સાધનોની પૂજા કરવાથી સંતતિને રોગો થતા નથી, તેમનું આરોગ્ય જળવાય રહે છે.આડકતરી રીતે જોઇએ તો સૂપડું એ સ્વચ્છતા અને શુદ્ધિનું પ્રતીક છે. એ જ રીતે સાવરણી એ પણ સ્વચ્છતા અને સુઘડતાનું પ્રતીક છે.આ સાધનો દ્વારા સ્વચ્છતા અને સુઘડતા રાખવામાં આવે તો રોગોનું પ્રમાણ આપોઆપ ઘટી જાય છે. એવો આ શીતળા સાતમના ઉત્સવનો અમૂલ્ય સંદેશ છે.
જીવનમાં સ્વચ્છતા અને સુઘડતા લાવવા માટે સ્ત્રી આ પવિત્ર પર્વના દિવસે શીતળા માતાની આરાધના-ઉપાસના કરે છે. આ સાધન-પૂજા અને કર્મ-પૂજા પોતાના જીવનમાં સાકાર થાય એવી પ્રાર્થના આ દિવસે સ્ત્રીઓ માઁ જગદંબાને કરે છે. શીતળા માતાની ક્ષમા, સહનશીલતા અને ઔદાર્ય અજોડ છે. વ્રતધારી સ્ત્રીઓ માઁ શીતળાને આજના પવિત્ર દિવસે પ્રાર્થના કરી પોતાની મનોકામના પૂર્ણ થાય એમ ઇચ્છે છે. શીતળા સપ્તમી વ્રત કરનાર વ્રતીએ આદ્યશક્તિ શીતળા દેવીની પ્રાર્થના કરવી જોઇએ. शीतलायै नमः એ મંત્રોચ્ચાર કરી દેવીની સ્થાપના કરવી. દેવીનું પૂજન કર્યા પછી સાત ગૌરીની પૂજા કરી સાતેય ગોયણીઓને પ્રેમપૂર્વક જમાડવી. શીતળા દેવીનું શીતળા સપ્તમી વ્રત કરનાર સ્ત્રીને કદી વૈધવ્ય આવતું નથી. આ વ્રતને “વૈધવ્યનાશન” વ્રત પણ કહેવાય છે.
શીતલા અષ્ટમીના દિવસે અગ્નિ પ્રગટાવવામાં આવતો નથી. તેથી, આ દિવસે પણ આગ સળગાવાશો નહીં. પાણીથી મા શીતળાની આરતી કરો.માતા શીતલામાં પીરસવામાં આવતા ખોરાકમાં તીખો, મીઠું અને ખાટા ખોરાક ન હોવા જોઈએ. મા શીતલાને આ વસ્તુઓમાંથી બનાવેલું ભોજન આપવું વર્જિત માનવામાં આવે છે.શીતલા અષ્ટમીના દિવસે પણ તમારા ઘરમાં ચૂલો સળગાવો નહીં. શાસ્ત્રોમાં આ દિવસે ચૂલો સળગાવવો વર્જિત માનવામાં આવે છે. જો તમે આ કરો છો તો તમારે માતા શીતલાના ક્રોધનો સામનો કરવો પડશે.
આ દિવસે માતા શીતળાની પૂજા કરતી વખતે તમારે જાડા રંગના કપડાં પહેરવા જ ન જોઈએ, ન તો નવા કપડા પહેરવા જોઈએ.શીતલા અષ્ટમીના દિવસે ઘરને સાફ કરવું પણ નિષિદ્ધ માનવામાં આવે છે. તેથી, આ દિવસ ભૂલી જાઓ અને ઘરે સાવરણી ન લગાવો.આ દિવસે વૂલન કપડા પહેરવામાં આવતા નથી અને નાખવામાં આવતા નથી. આ કરવાનું શીતલા અષ્ટમી પર પણ વર્જિત માનવામાં આવે છે.આ દિવસે, સોયમાં થ્રેડ મૂકવાનું પણ વર્જિત માનવામાં આવે છે. તેથી, શીતલા અષ્ટમીના દિવસે સોયમાં દોરો મૂકશો નહીં.
માતા શીતલાના પ્રસાદમાં ડુંગળી અને લસણનો ઉપયોગ ન કરો, કે આ દિવસે ડુંગળી અને લસણનું સેવન ન કરો. જો તમે આ કરો છો તો તમારે માતા શીતલાના ક્રોધનો સામનો કરવો પડી શકે છે.આ દિવસે આલ્કોહોલ અને માંસાહારી ખોરાકનો ઉપયોગ જ કરવો જોઈએ નહીં. જો તમે આ કરો છો તો તમારા બાળકને કોઈ ગંભીર રોગ થઈ શકે છે.શીતલા અષ્ટમીનો દિવસ ભૂલથી પણ કોઈ પ્રાણી, ખાસ કરીને ગધેડાને ત્રાસ આપવો નહીં કે વધ ન કરવી, કારણ કે ગધેડો માતા શીતલાનું વાહન માનવામાં આવે છે. આમ કરવાથી તમને રક્તપિત્ત થઈ શકે છે.
